Overzicht van regels en hulpverlening - Rechtwijzer EHBO

Echtscheiding, ontslag, ziekte; bij ruim 100.000 gezinnen in Nederland lopen de problemen zo hoog op dat ze door de bomen het bos niet meer zien. Het ene probleem leidt tot het volgende en zo ontstaat een ingewikkelde kluwen aan multiproblematiek. Hoe ontwarren zij die in een wereld met een grote diversiteit aan instanties en hulpverlening? De tool Rechtwijzer EHBO helpt om overzicht te creëren en een plan van aanpak te maken.
 
Stel; je raakt je baan kwijt. Thuis leidt dit tot ruzies, waardoor je relatie op een scheiding afstevent. Er is te weinig geld om alle rekeningen te betalen en je bouwt schulden op. Al deze problemen leiden weer tot psychosociale problemen. Waar kun je terecht? Waar begin je? En wat is eigenlijk de kern van je probleem? “De tool Rechtwijzer EHBO geeft overzicht in een ingewikkeld landschap van regels en hulpverlening aan mensen die dat nodig hebben”, legt Corry van Zeeland, kwartiermaker kenniscentrum bij de Raad voor Rechtsbijstand uit.

Een paper op het International Legal Aid Group congres in 2017 in Canada plantte het zaadje voor het idee. Tijdens dit tweejaarlijkse congres wordt internationaal kennis gedeeld over rechtsbijstandstelsels, best practices en innovaties. Van Zeeland: “Eén paper uit Canada trok mijn aandacht, het ging over een ‘legal health check’, een soort tool om te checken welke juridische hulp iemand nodig heeft. Dat past goed bij Rechtwijzer, was mijn gedachte. Toen we de tool nauwkeurig bekeken, kwamen we tot de conclusie dat we het breder op wilden pakken. In vrijwel alle rapporten over burgers in problemen komt de term multiproblematiek naar voren. De afgelopen jaren hebben sociale problemen in het juridisch domein onvoldoende aandacht gekregen. Ik zocht daarom de samenwerking met MIND Korrelatie op. Samen met hen wilde ik de tool aanvullen met psychosociale aspecten die tegelijkertijd kunnen spelen.”

Bijzonder, want de wereld van sociale en juridische hulpverlening zijn redelijk gescheiden. Van Zeeland: “Al worden pogingen gedaan om bruggen te slaan. Het is niet altijd gescheiden geweest. In de jaren ‘70 en ‘80 werkten er maatschappelijk werkers bij advocatenkantoren. Uit mijn eigen tijd als maatschappelijk werker weet ik dat wij een echtscheidingsspreekuur hadden waarbij een advocaat en maatschappelijk werker samen spreekuur draaiden. In de loop der jaren gingen kantoren zich specialiseren en trok het maatschappelijk werk zich terug in het eigen domein. Ook financiële veranderingen beïnvloedden deze beweging. Nu zijn de werelden uit elkaar en kijken we gefragmenteerd.”

“Het was voor onze organisatie nieuw om samen te werken met een organisatie als de Raad voor Rechtsbijstand, actief in de juridische wereld”, vertelt Gemma de Vetter. Zij is Teamleider Hulpverlening, Informatie en Advies bij MIND Korrelatie. “Samen konden we ontdekken hoe we mensen beter kunnen helpen, daarbij álle aspecten meenemend. De juridische en psychosociale wereld zijn inderdaad gescheiden. Er spelen andere belangen. Voor mensen met multiproblematiek is een holistische aanpak prettiger, omdat juridische problemen vaak gepaard gaan met psychische en/of psychosociale problemen. Ze kunnen elkaar versterken. Wanneer je alleen aan de slag gaat met één aspect, los je het probleem niet op. Je moet naar de kern.” Van Zeeland beaamt dat: “Je kijkt naar de hele mens. Je zoekt voortdurend naar een balans tussen specialistische kennis wanneer nodig én oog voor de gehele problematiek.”

“Via de tool krijgt iemand handreikingen en tips”, aldus Van Zeeland. “Bovendien resulteert het in een samenvatting waarmee iemand onder de arm naar instanties kan gaan: dit is er aan de hand. De tool legt voortdurend lijntjes naar mogelijke hulpinstanties, wat eerst dient te gebeuren en wat (nog) niet.” De Vetter: “Ik kan me voorstellen dat mensen met de handreikingen op psychosociaal gebied onder de arm naar de huisarts of meer specialistischere hulp stappen, afhankelijk van de zwaarte van de problemen.”
 

Kaoutar Chinig was als projectleider en medewerker Rechtwijzer verantwoordelijk  voor de totstandkoming van de tool. “In 2018 zijn we klein begonnen. In Amersfoort kwamen we samen met MIND Korrelatie om te bespreken hoe de tool eruit moest zien. Een brainstorm leidde tot een eerste opzet. We startten vanuit onderzoek uit een combinatie van interne, externe, juridische en psychosociale data. Reden is dat we willen inspelen op de behoeften van de burger. Via deze onderzoeken kregen we die behoeften in beeld. Op basis van de Geschilbeslechtingsdelta uit 2014 en onderzoek van MIND Korrelatie in het eigen callcenter onderscheidden we vijf hoofdonderwerpen: geld, relatie en gezin, gezondheid en welzijn, wonen en werk.”

Vervolgens vond er opnieuw een brainstormsessie in Amersfoort plaats. Chinig: “We tekenden op papier het verloop van de tool, van onderwerp naar subcategorieën naar advies. De onderwerpen hebben we verdeeld, waarbij wij ons richtten op de juridische kant en MIND Korrelatie op de psychische en psychosociale kant. Gaandeweg voorzagen we elkaars werk van feedback. Bovendien keek er een taalkundige mee, zodat in de tool alle teksten in begrijpelijke taal op B1-niveau zijn.” De Vetter: “Wij dachten mee over hóe je vragen stelt en wat voor psychosociale problemen om de hoek komen kijken bij bepaalde juridische problemen. Vervolgens keken we naar hoe mensen hiermee aan de slag kunnen. Wat kunnen ze zelf en wanneer is doorverwijzen gewenst? Ook hebben we handreikingen geschreven over de psychologische aspecten.” Na een jaar lag er een concept dat een focusgroep mocht testen. Negen burgers die zelf bekend waren met multiproblematiek, juridische of psychosociale problematiek kregen een casus toegewezen om de tool te testen. Die feedback is verwerkt in de tool.

Op 23 juni 2020 is Rechtwijzer EHBO officieel gelanceerd. Weten burgers de tool te vinden? Tot en met 31 augustus 2020 maakten 1.601 mensen er gebruik van. Van Zeeland: “Bij eerste problemen komen mensen meestal niet meteen bij Rechtwijzer terecht, terwijl het bij multiproblematiek belangrijk is om vroeg risico’s te signaleren, voordat mensen in een neerwaartse spiraal terecht komen. We hopen dat hulpverleners of mensen uit hun netwerk hen via Rechtwijzer EHBO helpen om de weg te vinden. Dat ze het samen invullen en zo overzicht krijgen. De kritiek is dat wanneer iemand zo diep in de problemen zit, hij écht geen tool gaat invullen. Waarschijnlijk niet, nee. Maar de buurvrouw of iemand van de Sociale Dienst kan dit wel samen met iemand doen. Via anderen wordt het bereik vele malen groter. Rechtwijzer is niet alleen voor zelfredzame mensen. Bovendien weten we dat zelfredzaamheid geen gegeven is, maar een veranderende staat van zijn. Bij persoonlijke problemen, daalt de zelfredzaamheid. Het krijgt een deuk. Een vangnet speelt een grote rol. Het is niet ‘of of’ maar ‘en en’.”

“Ik kan me goed voorstellen dat er een groep is die niet uit de voeten kan met de tool, omdat de drempel om in te vullen hoog is, de stress van de problemen te groot of de tool te ingewikkeld voor hen”, zegt De Vetter. “Het ingewikkelde is dat je te maken hebt met een diversiteit aan gebruikers en met mensen die de Nederlandse taal niet allemaal even machtig zijn. Hierdoor kun je in een spagaat terechtkomen. Je wil niet té eenvoudige taal gebruiken, maar het moet ook weer niet te ingewikkeld zijn. Het liefst bereik je in een keer de hele doelgroep. Met name mensen die de Nederlandse taal niet goed machtig zijn, zijn lastig te bereiken. Ik kan me voorstellen dat een behulpzame intermediair dan een uitkomst is. Dat kan iemand zijn die al een tijdje begeleiding biedt, maar ook een buurvrouw. Ik moet hierbij denken aan de overheidscampagne ‘Let op elkaar’ en denk dat je het dichtbij huis moet zoeken.”
 

“De doelgroep is lastig te bereiken”, weet ook Chinig. “Daarom is het zo belangrijk dat intermediairs binnen het netwerk van iemand verwijzen of hulp bieden met het invullen van de tool. Dat neemt maximaal twintig minuten in beslag, afhankelijk van de grootte van de problematiek. Het doel is dat de tool de situatie van de burger goed in beeld brengt en prioriteiten aangeeft. Daarmee vervangt het deels het intakegesprek.” Ook voor juridische hulpverleners ziet Van Zeeland een rol weggelegd. “Dit voorjaar is een literatuurstudie gedaan naar wat goede rechtsbijstand is; een integrale kijk op problemen komt daar met stip op één uit. Vaak liggen andere problemen onder juridische problemen. Juridische professionals zijn geen maatschappelijk werkers, maar ze kunnen wel zaken signaleren en mensen doorverwijzen. Want pas als je de onderliggende problemen aanpakt, kom je echt tot een oplossing. Anders blijft het dweilen met de kraan open.”

MIND Korrelatie  en de Raad voor Rechtsbijstand kijken terug op een fijne samenwerking, die nog steeds voortduurt. “MIND Korrelatie stond er enorm voor open, ook al kostte het uitdenken en ontwikkelen van de tool veel tijd.” De Vetter: “Voor beide organisaties was het leerzaam. We zagen bijvoorbeeld dat wanneer mensen met een juridische blik naar een probleem kijken, het psychologische aspect ‘wat doet het met mensen’ vaak enigszins uit beeld raakt.”
 

Leerzaam blijft het. De lancering van de tool leidde tot reacties, positief én kritisch. Chinig: “Naar aanleiding van een opmerking op Twitter heb ik contact opgenomen met een advocaat die niet enthousiast was over de tool. Ze gaf aan dat ze het niet goed vond dat een cliënt drie verschillende plannen van aanpak kreeg, omdat die viel in drie categorieën: huisuitzetting, relationele sfeer en geld. Zij zag het als één probleem. Dat is het ook, maar tegelijkertijd is de hulpverlening niet bij één instantie belegd, en geeft de tool wel aan wat als eerste moet worden aangepakt. Ook gaf ze aan dat ze Veilig Thuis prominenter in beeld wilde zien. Dat is feedback waar ik mee aan de slag kon.”

“Wij werken juist met categorieën, zodat we prioriteiten aan kunnen geven”, vervolgt ze. “In de tool kunnen we geen echt maatwerk bieden, dat gebeurt in de hulpverlening wel. Ik kan me voorstellen dat de samenvatting en handreikingen van Rechtwijzer EHBO een warme overdracht tussen instanties vergemakkelijkt.” De Vetter knikt: “Ik vind het goed dat de tool werkt met deelgebieden, dat maakt het overzichtelijk voor de gebruiker: ik ga scheiden, maar dat heeft ook gevolgen voor het betalen van mijn huur.”
 

Wat kan er beter? Van Zeeland: “In de toekomst zou ik willen dat de tool verwijst naar lokale instanties in plaats van landelijke. Dat is nu nog niet gelukt, want een dergelijke sociale kaart die juridische en sociale instanties omvat, is er niet. Die zelf ontwikkelen kost veel extra tijd en geld, en  moet je bovendien continu up-to-date houden. De landelijke verwijzingen zijn kleine drempels. Dat bleek ook uit feedback van focusgroepen.” “We starten nu met een pilot in Amsterdam”, vult Chinig aan. “Studenten van de Rechtswinkel Amsterdam brengen momenteel de meest voorkomende vragen in kaart en zoeken de juiste instanties in Amsterdam waar gebruikers voor hulp terecht kunnen. Daarbij wordt een scheiding gemaakt per stadsdeel, zodat de tool mensen uit Amsterdam-Zuid niet naar een instantie in Amsterdam-Noord verwijst. Straks komt er dus een aparte versie voor Amsterdamse gebruikers. Het is veel werk om dit voor alle gemeenten in Nederland te doen. Het zou mooi zijn als er een overzicht komt van alle lokale, sociale kaarten. Wij zijn niet de enige instantie die dit graag zou willen. Hopelijk komt die er, plus een methode om het up-to-date te houden.”

Vanuit MIND Korrelatie is de wens voor deze koppeling er niet. “Wij verwijzen nooit naar specifieke personen, maar altijd naar instanties in het algemeen. Reden is dat in de psychische hulpverlening een klik tussen hulpverlener en hulpnemer heel belangrijk is. De ene hulpverlener kan perfect bij iemand passen en totaal niet bij de volgende persoon. Dat luistert nauw.” Voor nu is meer feedback op de tool welkom, zodat de twee organisaties Rechtwijzer EHBO, die nu in een bèta-versie online staat, nog verder kunnen verbeteren. Chinig: “De Raad staat altijd open voor opbouwende kritiek. We nodigen mensen daar graag voor uit. Op de korte enquête aan het eind van de tool heb ik nu zo’n twintig reacties ontvangen. Die zijn overwegend positief. Gebruikers vinden de tool helder en duidelijk, al vinden sommigen dat er teveel informatie gegeven wordt. Daar gaan we mee aan de slag.” Van Zeeland: “Bovenal hopen we dat intermediairs Rechtwijzer EHBO ontdekken en inzetten om mensen te helpen. Want dan bereiken we ons echte doel: de burger de hulp bieden die hij of zij nodig heeft.”
 
Feedback? Mail Rechtwijzer.

Lees hier ook het persbericht over Rechtwijzer EHBO